Voor onze dagelijkse weerinformatie vertrouwen we op foto’s, satellietbeelden en weerapps. Eeuwenlang waren kunstenaars echter de belangrijkste waarnemers van het weer. Zij legden vast wat wij nu in gegevens en beelden zien. Een van hen, George Hendrik Breitner (1857–1923), kreeg daarvoor zelfs een eigen weerbegrip: wat we nu “Breitner-weer” noemen.
Met verf, penseel en doek legden kunstenaars het weer vast. Luchten en licht speelden bij sommigen een hoofdrol. Daardoor geven schilderijen uit vroegere eeuwen een duidelijk beeld van het historische weer. Denk aan 17e-eeuwse Hollandse meesters als Jacob van Ruisdael, Jan van Goyen en Aelbert Cuyp. Zij schilderden luchten met bijna meteorologische precisie.
Stapelwolken die onschuldig lijken of juist uitgroeien tot regen- en onweersbuien, een winterzon laag boven de horizon: veel van die details komen overeen met herkenbaar weer. Moderne onderzoekers gebruiken deze schilderijen om patronen uit het verleden te bestuderen, zoals de strenge winters tijdens de Kleine IJstijd van circa 1450 tot 1850. De schilderkunst fungeert zo als visueel klimaatarchief.
Schilderij van John Constable
Ook in de 19de eeuw bleef het weer een geliefd onderwerp. Romantische schilders als Turner en Constable onderzochten atmosferische effecten van stormen, mist en het spel van licht door wolken. Soms legden ze zelfs roodgetinte luchten vast na grote vulkaanuitbarstingen. Kunst werd daarmee niet alleen esthetiek maar ook documentatie.
In Nederland is geen schilder zo sterk verweven met grauw, nat stadsweer als Breitner. Zijn naam is verbonden aan “Breitner-weer”: grijze, natte dagen waarop Amsterdam glimt van regen en het straatbeeld bestaat uit donkere contouren en reflecties. Dat weer trok hem naar buiten. Met schetsboek en camera liep hij door de stad en legde daarbij bijvoorbeeld vrouwen met opwaaiende rokken, glanzende kasseien, natte straten en laaghangende wolken vast. Het Rijksmuseum ging hier in maart 2023 dieper op in, in de Podcast-aflevering Schilderij of snapshot
Een hele dag geen zon en langdurige regen, wat we typisch Breitner-weer zouden kunnen noemen, komt in ons land weinig voor. Klimaatstatistieken over 1991–2020 laten zien dat er jaarlijks gemiddeld tien tot vijftien dagen zijn met langdurige regen en bijna volledig bewolkt weer. Echte Breitner-dagen dus, waarop het sombere, diffuse stadslicht urenlang blijft hangen.
‘Regen en wind’ door Breitner. Bron: Stedelijk Museum Amsterdam
We zien dit in Breitners Regen en wind en De windstoot. Zijn winterse stadsgezichten, zoals Winter in Amsterdam, vallen buiten dat begrip, dat vooral naar zijn regenachtige, grauwe impressies verwijst. Hoe dan ook bepaalde het weer bij Breitner steeds de sfeer en het ritme van de stad. Zijn werk hangt in het Rijksmuseum, het Kröller-Müller Museum en het Drents Museum, dat recent nieuwe Breitners verwierf.
Door de eeuwen heen laten kunstenaars zien dat het weer niet alleen iets is om over te praten maar ook om vast te leggen. Zij tonen hoe mensen het weer beleefden lang voordat we het konden meten. In een tijd waarin we veel over klimaat praten, bieden oude kunstwerken een onverwachte spiegel: ze herinneren ons eraan dat het weer altijd al een verhaal heeft verteld en dat kunstenaars de eersten waren die dat verhaal weergaven.
Meer tips, weetjes, interviews en programma-informatie leest u in MAX Magazine. Bent u nog geen abonnee? U kunt zich hier bij ons aansluiten.
Jordi Bloem is media-meteoroloog. Hij werkte 22 jaar bij MeteoGroup, voorheen Meteo Consult, in Wageningen en maakte weerberichten voor (regionale) televisie, radio en online. Sinds 2022 is hij freelancer voor o.a. Omroep West en verzorgt samen met Grieta Spannenburg de weerpagina van MAX Magazine.
